تاریخچه پل خواجو و معماری آن

مقدمه

در قرن سوم وچهارم هجری محله خواجوی اصفهان یکی از محلات آباد و پر جمعیت شهر محسوب می‌شد که در سال‌های اخیر که اصفهان از اطراف گسترش یافته و بر وسعت و آبادانی آن افزوده شده است. کم کم محله خواجو مورد توجه مردم قرار گرفته و آبادتر شد و عده بسیاری از مردم از محلات دیگر شهر رو بدان محله آوردند.

تاریخچه مختصری از محله خواجو:

از نوشته‌های قدیمی و قباله جات و هم چنین کتب تاریخی و غیره بر می‌اید که این محله را قبل از دوران صفویه (باغ کاران و طراز آباد) می‌گفتند و در عهد صفویه و پس از آن گاهی خواجو و در زمانی خواجه می‌گفتند و علت آن ظاهرا سکونت عده ای از خواجه سرایان حرم سلاطین سلجوقی یا صفویه این قسمت را محله‌ی خواجه‌ها سپس در اثر کثرت استعمال خواجو می‌گفتند. (مهدوی. بی تا.5)
این پل که در سر راه قدیم اصفهان به شیراز ساخته شده است به نام حسن آباد و یا پل بابا رکن الدین نیز خوانده شده است اما احتمال داده‌اند که شالوده آن در زمان حسن بیک ترکمان یا حسن پاشا نامی از امرای تیموری گذاشته شده باشد. ساختمان پل امروزی خواجو که به واسطه مجاورتش با محله خواجو به این نام معروف شده است از دوره شاه عباس دوم است. این پل در سال 1060 هجری بنا شده و طول آن صد و سی و دو متر و عرض آن دوازده متر است. این بنا را فقط از لحاظ ایجاد یک پل بنا نکردند بلکه در عین حال به منزله‌ی سد وب‌اند نیز می‌باشد و به همین جهت در باره بنای پل گفته‌اند: دارای جهان پناه عباس /دریاچه و سد و پل بنا کرد با مسدود کردن دهانه‌های زیرین پل خواجو قسمت غربی آن به صورت دریاچه کوچکی در می‌آید {در دوره‌ی شاه عباس دوم در مواقعی که در کاخ‌های هفت دست وآینه خانه مراسم رسمی برپا بوده پل خواجو (تخته بند) می‌شده و قسمتی ااز رودخانه که در مقابل کاخ‌های سلطنتی مزبور واقع می‌شده و بر روی آب‌های این دریاچه مراسم آتش بازی به عمل می امده است} امتیاز پل خواجو بر سایر پل‌های زاینده رود آن است که غیر از اختلاف جنبه معماری تزئینات کاشی کاری فراوان نیز دارد و پشت بغل‌های چشمه‌های پایین و غرفه‌های بالا و بنای دو بیگلری بیگی روی پل و نمای غرفه‌های طرفین پل با کاشی‌های الوان مختلف تزئین شده و داخل اتاق‌ها و گوشواره‌ها بیگلری‌های روی پل که اقامتگاه تفریحی پادشاه بوده نقاشی شده است. (هنرفر 582.1350)
چنانچه گفته شد خواجو از محلات خارج شهر و متصل به دان و مشتمل برباغات عدیده و کوچه‌های منظم و محل سکونت اعیان و معاوریف بوده است. چنانچه شاردن می‌گوید بقیه محله خواجو در سمت چپ خیابان چهارباغ واقع است. در کوچه‌های آن نهرها جاریست که اطراف آن‌ها درختان تنومندی غرس شده و از این رو شبیه به شهرهای (هلاند) است. در این جا غیر از اشخاص مهم و معروف کسی دیگر سکنی ندارد و جز عمارت مجلل و باشکوه دیده نمی‌شود. از میان محله‌های مختلف و کثیر شهر اصفهان محله خواجو بوده است که شاهزادگان و اشراف و بزرگان و حکام سکونت داشتند که عمارت عالی و قصور مجلل شاهانه ساخته‌اند که محل تفریح و گردش خانواده‌های سلطنتی بوده است به همین دلیل می‌توانیم بگوییم که محله خواجو در اصفهان محل سکونت اشراف و بزرگان بوده است. (مهدوی. بی تا.15)

علت انتساب پل خواجو به پل شاهی:

در عصر شاه عباس دوم پل خواجو به نام پل شاهی شهرت داشته است. صاحب کتاب قصص الخاقانی نوشته است بعد از تعطیلات نوروز سال 1060 به امر شاه عباس ثانی پل شاهی را که بر زاینده رود بسته شده بود آئین بندی و چراغان و گلریزان کردند و هر یک از غرفه‌های آن را یکی از امرا و بزگان تزیین نموده. مولانا سایرای مشهدی به مناسبت افتتاح پل اشعاری به رشته نظم کشیده است. چند بیت از قصیده افتتاحیه‌ی پل خواجو (شاهی) به شرح زیر است.
به حکم پادشاه استادتر دست / پلی بر زنده رود اصفهان بست
که ریزد سیل هنگام بهارش / به جوی کهکشان از آبشارش
پلی بر روی دریا تازه بستند/ بر اجزای زمین شیرازه بستند
به حکم پادشاه هفت کشور/ به طاق آسمان شد پل برابر
دلش آئین گل ریزان پل خواست/ رخ از جام چراغان می‌آراست
بفرمود از پی جشن آن زمان زود / به بزم افروز آن هنگام مقصود
که پل را چون بروج آسمانی / ببند آئین نگه کن بین که دانی
زبس تصویر گوناگون نمودار/ روا بانی آن جا نقش دیوار
عجب نبود اگر از عکس آئین/شود آئینه صورتخانه چین
اگر یک گل زمین ساده دیدند/ به رویش عقد از گوهر کشیدند
پل از دریاچه بیند جلوه خویش/ نهاده چون عروس آئینه در پیش
چراغان شد ز حکم پادشاهی / زمین تا آسمان مه تا بمانی (شاملو. 518,1371 _519)

مساجد محله خواجو:

از مساجد قبل از صفویه هیچ گونه اثری در محله خواجو باقی نمانده است و بیشتر مساجد عهد صفویه نیز که در این محل بوده یا خراب شده و یا به نامی دیگر معروف گردیده است در این محله دوازده مسجد بزرگ و کوچک وجود دارد که در هر حال مساجد کنونی این محل عبارت تند از:
1. مسجد میرزا اشرف
2. مسجد پانارون
3. مسجد خرابه (خاکی)
4. مسجد چهارسو آجری
5. مسجد رکن الملک
6. مسجد حاج میرزا صادق جنب چهرسو آجری از آپار عهد فتعلی شاه قاجار مورخ به سال 1242 قمری است.
7. مسجد فریدون جنب بازارچه فریدون
8. مسجد علی اکبر بیک
9. مسجد کازرونی
10. مسجد حاج منوچهر خان از آثار عهد صفوی
11. مسجد حاج مهدی از آثار عهد صفوی مورخ به سال 1107 قمری
بزرگ‌ترین این مساجد مسجد جامع حاج میرزا صادق و مسجد میرزا اشرف و البته مسجد خرابه از این‌ها بزرگ‌تر است. (همان. بی تا.26)

معماری پل خواجو:

ویژگی‌های طرح ساختمانی و معماری پل خواجو:
پل خواجو که از نوع پل سدی است,به عقیده برخی نقطه ای اوج صنعت پل سازی در ایران به شمار می‌رود. عملکرد سد پل این است که می‌تواند آب را تا ارتفاع 6 متر بالا ببرد. این پل دارای 16 درچه تخلیه آب می‌باشد و در بدنه پل خواجو شیارهایی قرار دارد که کشوهایی دران قرار گرفته و می‌توانستند این کشوهارا بالا و پایین ببرند. با بالا و پایین کردن کشوها اندازه آبی را که جاری می‌شده تنظیم می‌نموده‌اند با همین کشوها عمل تنظیم آب جمع شده در پشت این پل سدی را انجام می‌داده‌اند. در پایین دست پل یک میله چوبی درجه بندی شده برای آب سنجی و اندازه گیری آب نصب شده است. (مختاریان.45.1380)

اصل قرینه سازی در معماری پل خواجو:

گرایش به تقارن و پدیده‌های هم آهنگ و منظم یکی از باستانی‌ترین و مداوم‌ترین جنبه‌های تاریخی تمدن انسانی ست. اعتقاد بشر به تقارن و هم آهنگی بین پدیده‌ها و تلاش برای رسیدن به وجودهای متقارن و هم آهنگ در تمام رشته‌های معرفت, صنعت و هنر پدیدار است. شاید کمتر ملت باستانی را بتوان یافت که بیش از ایرانیان در طول تاریخ خویش به تقارن و هماهنگی توجه و گرایش داشته باشد, تقارن جوی در تمام شئونات فرهنگی ایران و در تمام دوره‌های تاریخی این سرزمین به نحوی جلوه گری کرده است. آثار هنری,علمی, مذهبی و فلسفی و مهندسی در تاریخ ایران سرشار از اعتقادات ایرانیان به پدیده‌ها و پندارهای متقارن,هم اهنگ و منظم است. مسلم آن است که قرینه سازی و ایجاد فرم‌های متقارن دست هنر مندان و سازندگان باستانی همواره از روی قصد و با هوشیاری صورت می‌گرفته. این قرینه سازی به صورت‌های گوناگون در آثار تاریخی ایران زمین شکل گرفته است.قرینه سازی و تقارن انواع مختلفی دارد هم چون تقارن انتقالی/انعکاسی/ دورانی/مرکب و ...
از آن جایی که تقارن مورد استفاده در طراحی پل از نوع تقارن انعکاسی است به توضیح آن می‌پردازیم.
در تقارن انعکاسی شکل یا فرم نسبت به صفحه ای تقارن دارد و مانند آن است که تصویر یک سوی در اینه ای واقع در سویی دیگر ایجاد شده باشد.اگر شخصی در زیر پل بایستد در طول ضلع شرقی پل فرو رفتگی‌هایی در قسمت فوقانی و میانی پایه‌های پل مشاهده می‌کند و در تمامی تالارها چهار فرورفتگی دیده می‌شود و این فرو رفتگی‌ها که با یک ریتم و آهنگ منظم در طول ضلع شرقی تکرار شده است از نوع تقارن انعکاسی است.به جرات می‌توان گفت که این قرینه سازی در پل در عین سادگی یکی از شگفت‌ترین قرینه سازی در ایران و جهان است (مختاریان.57.1380)

اصل تناسبات و نسب‌ها در معماری پل خواجو:

سیستم‌های تعین تناسب در طراحی‌های معماری از اهمیت خاصی برخوردار است. منظور تمامی تئوری‌های تناسبات, ایجاد احساس نظم بین اجزائ یک ترکیب بصری است. این تناسبات و نسبت‌ها در هر یک از دسته بندی‌ها با توجه به نوع سازماندهی فضائی متفاوت است. پل خواجو از یک سازماندهی فضایی خطی بر خوردار است که از تکرار یک سری فضاهایی که تقریبا در یک اندازه,فرم و عملکرد یکسان هستند, تشکیل شده است. در زیر پل 21 تالار وجود دارد که با فاصله از هم جدا هستند و توسط یک فضای میانی به یکدیگر متصل شده‌اند. فضاهای میانی از لحاظ طول و عرض دارای تناسب هستند و نقش اساسی دارند مثلا به وجود آوردن فضایی لازم برای تامین نور و رویت دو سوی پل است. (مختاریان.61.1380)

نتیجه:

نتیجه اینکه باید به آثار ارزشمند معماری که نشانگر فرهنگ و تمدن ایرانی ست و تلاش‌های بی وقفه هنرمندانی که در توسعه هنر معماری در دوران اسلامی انجام داده‌اند افتخار کنیم و به آثار پر بار و پر ارزش آن‌ها بها بدهیم.

پی‌نوشت‌ها:

* دانشجوی رشته تاریخ

منابع:
شاملو. ولی قلی. قصص الخاقانی. بی جا بهار 1371. چ 1. ج 1
مختاریان. ساسان. راز هندسه پنهان در نماد و معماری پل خواجو. اصفهان. بی نا. 1380. چ 1
مهدوی. سید مصلح الدین. مختصری از تاریخچه محله خواجو. بی جا. بی تا
هنر فر. لطف الله. گنجینه آثار تاریخی اصفهان. تهران. مهر 1350